Viqueque, 11 Novembru 2024 (Média Democracia) – 12 Novembru ne’e akontese tanba iha 28 Outubru kalan Indonesia ba asaltu iha Igreja Motael oho tia saudozu Sebastião Gomes husi Munisípiu Viqueuqe iha momentu ne’ebá kuandu Sebastião mate no laos nia mesak mate maibé iha mós maluk sira uluk lakohi atu ukun-aan.
Entaun depois iha 28 outubru sebastião mate iha kalan military Indonesia mak kaptura joven rua-nulu-resin iha Igreja Motael, depois ida ne’e joventude barak ne’ebé hela iha Motael komesa namkare hodi halai ba subar. Ho nune’e mosu ona intendimentu joventude barak halo brutalizmu tanba de’it rona sebastião mate iha igreja Motael, ho ida ne’e situasaun komesa manas juvetude husi 13 munisípiu komesa ona hamutuk atu halo manefestasaun ho oportunidade ida ne’e joventude barak aproveita lori ai-funan ba saudozu Sebastão nian ba iha simiteriu Santa-Cruz
“Iha momentu ne’ebé ami iha Aimutin halo grupu ida ho naran OJETIL ema ida ne’ebé lidera ami iha grupu ida ne’e ho naran Faustino alis liurai-Tasi, entaun ami grupu ida-idak iha Dili laran komesa pinta ona espanduk. Iha 11 novembru dadersan Xefe grupu orienta ona ha’u hodi ba fó hatene ba saudozu sebastião nia pae no mae katak aban dadersan atu lori ai-funan ba igreja Motael entaun iha momentu ne’ebá nia pae la aseita atu lori ai-funan iha tempu dadersan. Entaun ha’u fila fó hatene ba Xefe grupu, maibé Xefe grupu nafatin haruka ha’u ba fó hatene Sebastião nia Pae entaun nia hatan no husu dehan ema barak kalae bainhira atu lori ai-funan ba igreja no ha’u hatan dehan joventude Timor-oan barak mak preparadu hotu ona.” Dehan Sobrevivente 12 Novembru 1991 Emidio Amaral
Entaun iha 12 novembru 1991, dadersan joventude hotu-hotu antes tuku-neen dader iha hotu ona igreja Motael. iha momentu ne’ebá Pe. Recardo mak deriji missa no sarani kuaze 1 mill resin mak partisipa missa.
Misa remata joventude barak mak forma iha estrada hodi hakilar viva Timor-Leste hodi lao ba rate. Maibé iha momentu ne’ebá lao too Merkadu Lama, mosu problema ki’ik ida husi grupu balun hodi hamosu militar indonesia ida kanek. Entaun ema barak halai namkare maibé konsege hein fila-fali malu kontinua forma halo liña hodi lao to’o simiteriu Santa-Cruz.
“To’o iha rate Santa-Cruz ema barak tama iha rate laran no balun sae iha moru leten no kaer espanduk no hakilar nafatin viva Timor-Leste. Derepenti kareta Hinu ida mai ho numeru 13 tula militar indonesia na’in-ualu no sira la hatais kamizola isin molik de’it no membru ida haksoit tun husi kareta laran hetan aturizasaun husi komandante entaun sira komesa tiru ona iha rate laran entaun ami komesa halai sai no joventude barak hetan kanek no mate. Iha momentu ne’e ha’u halai ba subar iha kanu kuak laran ho kolega ida maibé kolega ne’e mate kedas iha momentu ne’ebá no ha’u subar hela hodi rona kareta ida mai no ema hakilar dehan para ona tiru behenti tembakan, entaun militar indonesia para tiru hodi tama ba rate laran hodi baku joven sira ne’ebé monu hela iha rate laran. Ha’u subar hela iha liur entaun militar sira hetan no kaptura tia ha’u ho kolega hodi soe sae ba kareta hinu laran komesa baku, tuku no tebe, maibé militar indonesia lori ami ba iha ospital Dire Lahane too iha ne’ebá sira la hatun ami ho di’ak no sira soe tun de’it ba rai.” Dehan Emidio Amaral
Momentu ne’ebá bapa sira kolu sai hotu ropa feto no mane no sira la atende ho di’ak maibé sira rega de’it ho bee depois la bius suku matak de’it kanek. Joventude ne’ebé baixa iha ospital hamutuk na’in 91 feto 4 no mane 87 durante fulan tolu liu.
“Ha’u sai husi ospital maibé sei halo LAPORAN iha Polvit Dili depois ba iha Suku Comoro, hotu tia sira lori fali ha’u ba komarka iha Same durante fulan ida nia laran. Iha 12 novembru ha’u nia familia hetan presaun makaas husi militar indonesia liu-liu malauk Timor-oan ne’ebé lakohi Timor-Leste atu hetan independensia. iha momentu ne’eba ita hakarak Timor ne’e atu indenpendensia nune’e tenke hasoru torturasaun. No daudaun ne’e ha’u sente moras tanba iha 12 de Novembru hetan pankada makaas maibé buat ne’ebé importante liu mak ita nia nasaun hetan ukun rasik aan maibé ita-nia povu seidauk liberta.” Hatutan Sobreviventu
Nu’udar sobrevivente 12 novembru husu ba governu ne’ebé ukun rai ida ne’e tenke ukun ho di’ak no ukun ho domin tanba rai ida ne’e terus barak ona. Hahu husi tempu portuges nia ukun durante 450 mai to’o indenesia nia ukun durante tinan 24 nia laran, povu barak mak sofre. Tanba ne’e ukun tenke ho vizaun ne’ebé di’ak bele halo mudansa ba ita-nia povu nia moris tanba povu ida ne’e terus ona to’o elisaun iha 1999 mós povu mak deside hodi vota ba ukun rasik-an.
“Governu se mak ukun tenke haree povu ne’e ho di’ak labele rona orientasaun husi ema ida ba sobu povu nia uma arbiru no estraga povu nia sasan ida ne’e ami sobrevivente haree ida ne’e sente laran moras no hanoin tuir fali iha tempu uluk ne’ebé indonesia sira halo mai ita Timor-oan hotu, ne’eduni husu ba parte hotu tenke konsidera povu ki’ik sira atu nune’e sira mós bele sente era ukun rasik-aan, karik lae povu la sente maibé ukun ida ne’e ema ida ne’e ema sira ne’ebé uluk lakoi ukun rasik aan mak goja no kontente liu duke ema sira ne’ebé luta ba ukun rasik-aan ida ne’e.” Relata Emidio
Nu’udar sobrevivente ba 12 Novembru lia menon ba alin joven sira hotu husi rai ulun too rai ikun tenke estuda makaas tanba rai ida ne’e nia di’ak hein hela imi, se laos imi se tan se laos agora bainhira tan, imi mak tenke hadia no ukun rai hodi halo dezenvolvmentu ne’ebé di’ak iha futuru.
Reportajen : Nelfiano/Gutjer
Foto : Gutjer