Dili, 16 Abril 2025 (Média Democracia) – Fundasaun Hadomi Timor hamutuk ho parseiru sira realiza diskusaun ba esbosu lei krime sibernetika, iha salaun forum organizasaun naun-govermental Timor Leste (Fongtil), Atividade ne’e hala’o iha edifisiu Fongtil Kaikoli Dili Tersa Semana ne’e.
Diretor Ezekutivo Fundasaun Hadomi Timor, Abrão Monteiro hateten, fundasaun ne’e hamosu diskusaun lei sibernetika ne’e hamutuk ho parseiru sira tanba publiku barak mak preokupa ba esbosu Lei ne’e rasik, nune’e hanoin atu limite liberdade espresaun direitu ba utiliza media sosial nian.
“Fundasaun Hadomi, inisia diskusaun ida ne’e tanba ita hatene esbosu Lei sibernetika hahu iha 2021 to’o mai agora hamosu prekupasaun publiku nian ba esbosu ne’e rasik. Inisiu Lei sibernetika mosu ema hanoin atu limita liberdade espresaun liu-liu ba ita-nia direitu utiliza media sosial ba plataforma dizital. Nune’e kria diskusaun atu mai rona direita husi Ministeriu da Justisa no PCIC durante kažu investigasaun keixa husi publiku hato’o, liu-liu krime akontese husi online.” Dehan Diretor Ezekutivo Fundasaun Hadomi Timor, Abrao Monteiro
Nia hatutan, diskusaun ne’e atu haree artigu balu ne’ebé potensia amesa ba liberdade espresaun violasaun direitus humanu liu-liu limita ba profesional IT sira ne’ebé atu halo ezersisiu no teste ba seguransa sistema atu buka vuneribilidade sistema hodi informa parte relevantne sira bele haforsa liu seguransa.
“Ami mós hare lakunas barak akontese iha esbosu Lei krime sibernetika tanba iha artigu balun mós koalia ba protesaun dadus nian, sira mensiona bazeia ba lei protesaun dadus ne’ebé aprovadu maibé realidade lei protesaun dadus seidauk iha, maibé sira mensiona iha ne’eba. Ita nia Lei ne’e aprovadu antes ona entaun haree artigu ne’e hamosu rekomendasaun husi FHT ba parlamentu no gorvernu haree no tetu.” Hatutan Diretor Ezekutivo Fundasaun Hadomi Timor
Nia afirma lei ne’e vigor ba diskusaun iha parlamentu, akumula duni opiniaun husi populasaun sira ne’e hotu tanba Lei ne’e mai hodi proteza Sosiedade atu fó responsabilidade ba ema sira ne’ebé utiliza la ho autorizasaun no bele ameasa ba ema nia dadus privadu, tanba estraga ema nia sistema atendementu publiku.
“Lei ne’e kleur tebes ita husu mak esbosu entau ami halo diskusaun hodi haforsa liután segimentu sira no rekomendasaun ba parlamentu, nune’e lei ne’e tama ba parlamentu hodi diskuti kle’an, tanba sira ne’ebé tur iha governu no parlamentu ne’e laos permanente, entaun Lei ne’e kria ba ema hotu labele kria de’it ba populasaun tanba sira ukun hotu sai mós sidadaun baibain entaun sei sai vitima ba lei ne’e rasik.” Nia hatuir
Nia informa diskusaun ida ne’e konvida mós parte governu liuhusi Ministeriu Justisa no PCIC DSIC, PNTL, Sosiedade Sivil no ajensia internasional balu atu mai elabora ideia hamutuk hodi hamosu rekomendasaun tekniku, nune’e haruka ba parlamentu nasional no governo kria Lei ne’e justu no transparansia.
Esplika liután, esperansa tenke nafatin apar ho direitu fundamental ne’ebé preve ona iha kostituisaun RDTL liga ba liberdade espresaun iha artigu 40 ho 41, tanba Lei ne’ebé esbosu hela haree iha potensia ameasa ba liberdade espresaun. Iha artigu 21 asessu ilijetimu frauda kominikasaun no frauda komputador ho liafuan jeral maibé liafuan ida komunikasaun ne’e lider sira bele aproveita ne’e hodi limita ba liberdade espresaun liu-liu ba defamasaun, termu jeral kona-ba frauda komunikasaun FHT haree potensia bele limita liberdade espresaun hodi hamosu violasaun dadus no kazu seluk.
Reportajen : Nelfiano
Foto : Nelfiano
Editor : Jp.Costa