Letefoho, 27 Novembru 2024 (Média Democracia) – Komunidade iha aldeia Leubasa, Suku Lauana nia produsaun kafé menus tanba udan been laiha impaktu husi el-ninho ne’ebé hamosu rai maran hodi hamate kafé no ai-horis ne’ebé fó mahon ba kafé.
Domingas da Silva hateten, komparasaun kafé iha tinan ida ne’e fuan la hanesan, tanba udan monu rai tarde.
“Kafé ne’e kontrariu balun fuan no balun laiha fuan, tanba tinan ida ne’e udan mai tarde liu kontas no talas mós la isin, loron naruk ne’e di’ak kuandu oras hanesan ne’e mak udan foin mai kafé fuan laiha los ona tahan mak barak, loron kuandu habai kafé sei fuan netik.” Dehan komunidade Leobasa Domingas ba Jornalista sira iha Kuarta ne’e (20/11)
Nia informa katak iha tinan 1970 sae ba leten ne’e udan tun tuir nia tempu, maibé iha tinan 2000 mai leten udan komesa la tuir nia tempu.
“Kompara udan been tempu uluk nian ne’e tuir nia tempu, hahán sei iha netik, udan been iha tinan 2000 mai leten ne’e la tuir tempu hahán araska, sasán sira iha toos laran mós isin la di’ak liu batar, koto, talas ho buat seluk, udan ona hanesan ne’e ami komesa debe ona hein bailoron ku kafé mak foin selu.” Nia informa
Nia haktuir iha tinan ne’e kafé folin di’ak maibé nia funan la di’ak halo rezultadu kafé ladún barak tanba bai-loron naruk ai- kakeu ne’ebé fó mahon ba kafé ne’e barak mak mate no balun tohar tanba anin boot.
Prezidente Klibur Komunidade Dezenvolvimentu Suku no Aldeia, Francisco Maia Baptista haktuir mudansa klimátika dadaun ne’e eziste haree ba kafé sira iha rai lolon nia produsaun la di’ak tanba laiha udan been.
“Agora dadaun ne’e ita haree ba kafé ne’ebé iha rai lolon, fatuk lolon ne’e bai-loron hanesan ne’e nia produsaun kafé nia la hetan hahán husi rai no bee entaun nia bele mate hotu, bai-loron naruk hanesan ne’e udan mai nia bele fó funan mas menus iha isin.” Dehan Francisco Baptista ba Jornalista sira iha Aldeia Leobasa
Nia dehan kafé nia fuan laiha tanba udan tarde liu tiha tempu fuan nian, entaun nutrisaun husi udan ba hotu tahan mak barak.
“Nutrisaun ne’e ba fali tahan mak barak halo produsaun kafé la di’ak no la fó fuan, entaun desvantazen ba komunidade sira bainhira kolleta kafé menus ona, entaun sira la hetan rendimentu husi kafé hodi ba fa’an iha merkadoria.” Nia dehan
Nia afirma katak bainhira kafé la produz ho di’ak nia afeta ba agrikultura kafé nia rendimentu menus labele sustenta ba uma-laran.
“Entaun ida ne’e ita bele haree katak inan aman sira menus ona ekonomia entaun la bele selu oan sira ba eskola nomos atividade sira ne’ebé halo ne’e laiha ona, tanba afeta ba bai-loron naruk la’ós efeta ba kafé de’it maibé ba fehuk roupa, ervilla, Koto no batar loloos ne’e oras hanesa isin ona tan de’it bai-loron naruk produtu iha toos laran mós labele isin ho di’ak.” Nia afirma
Nia halo komparasaun ba udan iha tinan 2023 ba kotuk udan mai sedu halo kafé nia produsaun di’ak kompara ho tinan ne’e.
“Ami kompara tinan uluk udan mai sedu entaun ami-nia kafé bele dehan 25% bele fó Lukru ba komunidade sira, mas tinan ne’e ita haree udan been tarde nia labele fó kafé fuan ho di’ak tanba udan mai tarde depois anin baku, entaun fó impaktu ba kafé sira iha rai lolon, udan bele mai mas kafé nia funan labele fó ona isin bainhira too kolleta kafé ne’e menus.” Nia haktuir
Francisco salienta katak bainhira udan tun sedu iha fulan Setembru kafé bele fó fuan, maibé tinan ne’e udan tun tarde produsaun sei menus.
“Kuandu udan iha Setembru udan bele loron rua de’it kafé bele komesa atu funan ona, agora ita haree dia 6 Outubru hanesan udan foin mai, entaun kafé foin funan hotu, anin baku no bai-loron naruk sira ne’e sei la fó kafé fuan ho di’ak, foin dadauk mak iha hanesan Novembru ne’e ita dia 16 ne’e udan makas maibé sei la fó fuan ba kafé tanba udan tarde ona.” Francisco salienta
Nia informa katak komunidade iha aldeia refere maioria uza ai kakeu kuda iha kafé laran kompara ho ai samtuku.
“Iha ne’e maioria uza ai kakeu, maibé ba iha bai-loron naruk anin kuandu husik makas ona nia tohar entaun estraga kafé ne’ebé iha toos laran.” Nia informa
Nia rekomenda ba Ministériu Agrikultura Pekuária Peska no Floresta atu kontrola komunidade sira-nia kafé iha toos laran hodi oferese ai-oan ba sira hodi kuda iha kafé laran tanba ai-balu iha kafé laran komesa tuan no balu mate ona tanba impaktu husi bai-loron naruk.
Entretantu informasaun ne’e Jornalista hetan bainhira partisipa iha atividade Media Tour tanba Asosiasaun Jornalista Timor-Leste (AJTL) servisu hamutuk ho Oxfam iha Timor-Leste ne’ebé hetan fundu husi Oxfam Hongkong.
Reportajen : Estefania
Foto : Estefania